قوله تعالى: «و قال الله لا تتخذوا إلهیْن اثْنیْن» اى لا تعتقدوا المعبود اثنین الله گفت جل جلاله بندگان خویش را که اعتقاد مکنید که معبود دواند که معبود خود یکیست، یکتاى بى همتا، موجود بذات، موصوف بصفات، فلا تتخذوا له شریکا فتکونوا قد جعلتم الهین اثنین و الاله الحق واحد با وى انباز مگویید که با پس او با شریک دو باشند و خدا خود یکیست، یکتایى و یگانگى صفت او، «فإیای فارْهبون» یعنى فانا ذلک الاله الواحد فخافونى، چون بدانستید که معبود بسزا یکیست، یگانه، آن یکى و یگانه منم از من ترسید، آن گه سخن با «هو» برد گفت: «و له ما فی السماوات و الْأرْض» اى له جمیع ما فى السماوات و الارض من الاشیاء لا شریک له فى شىء من ذلک هو خالقهم و رازقهم و هو محییهم و ممیتهم، هر چه در هفت آسمان و هفت زمین خلقست و چیز همه ملک و ملک اوست، همه رهى و چاکر اوست، همه آفریده و صنع اوست، با وى در آن هیچ انباز نه، آفریننده و روزى دهنده همه اوست، زنده کننده و میراننده اوست، «و له الدین واصبا» اى و له الطاعة دائما یعنى طاعته واجبة ابدا، اى لیس احد یطاع له الا انقطع ذلک عنه بزوال او هلاک غیر الله فان الطاعة تدوم له، و نصب واصبا على القطع. و قیل واصبا اى شاقا یعنى طاعته واجبة على کل الاحوال و ان کان فیها الوصب اى التعب و له الطاعة رضى العبد بما یومر به ا و لم یرض و سهل علیه ا و لم یسهل، ثم قال: «أ فغیْر الله تتقون» اى أ فغیر الله الذى خلق کل شىء و أمر أن لا یتخذ اله معه تتقون.
«و ما بکمْ منْ نعْمة» اى ما حل بکم من نعمة یعنى ما اعطاکم الله جل و عز من صحة فى جسم أو سعة فى رزق او متاع بمال فکل ذلک من الله جل و عز، «ثم إذا مسکم الضر» اى المرض و الفقر و الجدب، «فإلیْه تجْئرون» ترفعون اصواتکم بالدعاء، و اصله من جوار البقر و هو صوته اذا رفعه لا لم یلحقه و الاصوات مبنیة على فعال و فعیل فاما فعال فنحو الصراخ و الجوار و البکاء و اما فعیل فنحو العویل و الزئیر و النهیق و الشهیق معنى آیت آنست که هر چه بشما رسد از نعمت عافیت و صحت و فراخى و راحت همه از خداى تعالى است و چون شما را بیمارى و قحط و فقر برسد دست درو زنید و در وى زارید، چون میدانید که نعمت ازوست و باز برد محنت و اندوه ازوست چونست که این بتان را با وى انباز مى گیرید و آن را مىپرستید؟! «ثم إذا کشف الضر عنْکمْ» اى دفع المرض و الشدة و البلاء و وهب لکم العافیة و السلامة، «إذا فریق منْکمْ بربهمْ یشْرکون» یجعلون له شریکا فى عبادتهم الاوثان و یذبحون لها الذبائح تشکرا لغیر من انعم علیهم بالفرج مىگوید چون شما را بلائى و محنتى رسد در الله تعالى زارید، چون آن بلا و محنت از شما باز دارد و بجاى شدت عافیت دهد، شما آن عافیت از بتان بینید و شکر از ایشان کنید و از بهر ایشان قربان کنید؟ چونست که در وقت بلا دعا باخلاص کنید و بوقت عافیت شکر مىآرید؟
«لیکْفروا بما آتیْناهمْ» این لام لام عافیت گویند: اى جعلوا عاقبة النعم الکفر بدل الشکر عاقبت آن نعمت که بایشان دادیم آن بود که بجاى شکر کفر آرند و نعمت ما را منکر شوند، چنانک جاى دیگر گفت: «أ فبنعْمة الله یجْحدون» و گفتهاند معنى آنست که ایشان را نعمت دادیم تا آن را راه کفر خود سازند و در ضلالت بیفزایند، چنانک جاى دیگر گفت: «ربنا إنک آتیْت فرْعوْن و ملأه زینة و أمْوالا فی الْحیاة الدنْیا ربنا لیضلوا عنْ سبیلک» پس ایشان را بیم داد و بتهدید گفت: «فتمتعوا فسوْف تعْلمون» چنانک جاى دیگر گفت: «قلْ آمنوا به أوْ لا توْمنوا» این نه امر تعبید است که امر تهدید است و قول اینجا مضمر است: اى قل لهم تمتعوا فى الدنیا فسوف تعلمون فى الآخرة و بال ذلک.
«و یجْعلون» اى یعتقدون و یحکمون، «لما لا یعْلمون» فیه اضمار و فى الاضمار وجهان: احدهما یجعلون لله لجهلهم به نصیبا مما رزقناهم من الحرث و الانعام، و الوجه الثانى و یجعلون لله الذى لا یعلمونه، فیکون ما بمعنى الله کقوله: «و السماء و ما بناها و الْأرْض و ما طحاها» و شرح این آیت در سوره الانعام است آنجا که گفت: «و جعلوا لله مما ذرأ من الْحرْث و الْأنْعام نصیبا» الآیة... و قیل معنى الآیة: «و یجْعلون لما لا یعْلمون» اى للاوثان التی لا علم لها، «نصیبا مما رزقْناهمْ» ثم رجع من الخبر الى الخطاب فقال: «تالله لتسْئلن» سوال توبیخ، و «عما کنْتمْ تفْترون» على الله من أنه امرکم بذلک.
«و یجْعلون لله الْبنات» این بنو خزاعهاند و بنو کنانه که ایشان گفتند: ستر الملائکة لانها بناته، و بیرون از ایشان هیچ کس نگفته است از امم! و رب العالمین خود را از آن منزه کرد، گفت: «سبْحانه» پاکست جل جلاله و عظم کبریاوه از آنچ ایشان مىگویند، «و لهمْ ما یشْتهون» اى لهم الشیء الذى یشتهون یعنى البنین کما قال تعالى: «أمْ له الْبنات و لکم الْبنون».
«و إذا بشر أحدهمْ» اى و اذا اخبر احدهم بولادة بنت، «ظل وجْهه مسْودا» تغیر لونه من الغم، هذا السواد کدرة الحزن التی تعلوا الکئیب.
قال الشاعر یقال هو عبد الله بن الزبیر:
فرد شعور هن السود بیضا
رمى الحدثان نسوة آل حرب
بمقدار سمدن له سمودا
و رد وجوههن البیض سودا
یعنى سواد الحزن و معنى قوله سمدن یعنى لطمن الوجوه و صحن و زفن حین نحن، «و هو کظیم» الکظیم الذى امتلأ حزنا و سکت علیه.
«یتوارى من الْقوْم» یبعد عنهم و یختفى، «منْ سوء ما بشر به» من الحزن و العار و الحیاء. ثم یتفکر و یقول فى نفسه، «أ یمْسکه» یعنى أ یترکها و ذکر الکنایة لانها تعود الى لفظ ما، «على هون» اى على هوان و مشقة، «أمْ یدسه» یخفیه، «فی التراب» فیئیده، عادت اهل جاهلیت چنان بود که هر زن وى بارور بودى بوقت زادن از مردم پنهان شدى و انتظار کردى تا خبر چه آید، پسرى بود یا دخترى، اگر پسر آمدى خرم گشتى و بشادى فرا دیدار مردم آمدى و اگر دختر بودى غمگین و دل تنگ نشستى، آن گه در کار آن دختر با خود اندیشه کردى که او را بخوارى و مشقت بپرورم یا زنده در خاک کنم؟ پس از ایشان کس بود که بخوارى و مشقت و بى مرادى بداشتى و بپروردى و کس بود که زنده در خاک کردى، و ایشان که دختر را زنده در خاک مىنهادند از بیم فقر مىکردند و از بیم عار که اگر ناکفوى در وى طمع کند و این آن وأد است که قرآن بدان ناطق است: «و إذا الْموْودة سئلتْ». و گفتهاند صعصعه جد فرزدق صد و بیست موءوده از پدران بستده هر یکى بدو ناقه و ایشان را زنده بگذاشته، و فیه یقول الفرزدق:
و جدى الذى منع الوائدات
و احیى الوئید فلم تود
... «ألا ساء ما یحْکمون» بئس ما یقضون فیجعلون الله البنات و لانفسهم البنین، هذا کقوله: «تلْک إذا قسْمة ضیزى».
«للذین لا یوْمنون بالْآخرة» اى لهولاء الکفار الذین یجعلون لله البنات صفات الذم و الامثال السیئة، «و لله الْمثل الْأعْلى» الصفات الحسنى و الامثال العلى میگوید کافران را مثل بد است و صفت عیب که ایشان را حاجت بفرزند است وانگه از بیم فقر ایشان را مىکشند و بر خود اقرار ببخل مىدهند. و فى الخبر: اکبر الکبائر ان تجعل لله ندا و هو خلقک ثم تقتل ولدک خشیة ان یأکل معک. و خداى تعالى را صفت بزرگوار است و مثل نیکو، بى فرزند و بى نیاز از فرزند و پاک از مانند و سزاى آنک او را یگانه دانند و باخلاص توحید پرستند. قال ابن عباس:«للذین لا یوْمنون بالْآخرة مثل السوْء» اى العذاب و النار، «و لله الْمثل الْأعْلى» التوحید و الاخلاص و هو شهادة ان لا اله الا الله.
قوله: «و لوْ یواخذ الله الناس بظلْمهمْ» اى لو کان من سنة الله تعجیل هلاک الکافرین و معاقبتهم بکفرهم و افترائهم على الله تعالى، «ما ترک علیْها» یعنى على الارض، «منْ دابة» کنایة عن غیر مذکور و هو جائز لان الدواب لا تکون الا فى الارض، و فى الدابة قولان: احدهما انها عامة فى بنى آدم و غیرهم مما یدب، و الثانی ان المراد بها ها هنا البهیمة. و فى معنى الآیة ثلاثة اقوال: احدها لو عجل عقوبة کفار بنى آدم ما ترک على الارض ما یدب علیها، و الثانی من دابة یعنى من ظالم کافر، و الثالث لو اهلک الآباء بکفرهم لم یکن الأبناء. و قیل لو اهلک کل عاص ساعة عصیانه لانقطع النسل، «و لکنْ یوخرهمْ إلى أجل مسمى» قیل هو وقت العذاب، و قیل الى حین الموت، و قیل الى یوم القیامة، «فإذا جاء أجلهمْ لا یسْتأْخرون ساعة و لا یسْتقْدمون» اى فاذا اتى احد هذه الاوقات لهلکوا البتة من غیر تقدیم و لا تأخیر.
«و یجْعلون لله ما یکْرهون» اى یجعلون لله البنات اللاتى یکرهونهن، «و تصف ألْسنتهم الْکذب» اى و تقول السنتهم الکذب، «أن لهم الْحسْنى» اى البنین. و قیل الحسنى الجنة، و محل ان نصب بدل من الکذب، اى یقولون ان لنا الجنة ان کان البعث حقا. زجاج گفت: معنى آیت آنست که ایشان با فعل قبیح و گفتار بیهوده که گفتند: لنا البنون و لله البنات، همى طمع بهشت دارند و مىگویند: ان لنا عند الله الجزاء الاحسن یعنى الجنة، رب العالمین گفت: «لا» اى لیس الامر کما وصفوا، «جرم أن لهم النار» اى حق لهم النار و وجبت. و قیل کسبت قولهم، «أن لهم النار و أنهمْ مفْرطون» اى متروکون فى النار منسیون.
و قیل کسب عملهم السیئ ان لهم النار و انهم فى الآخرة مقدمون الى النار، یقول افرطت الرجل اى قدمته الى الماء، و منه
قول النبى (ص): «انا فرطکم على الحوض» اى متقدمکم.
قال الحسن: «مفْرطون» اى معجلون الى النار، قرأ نافع:
«مفْرطون» بکسر الراء و التخفیف اى افرطوا فى اعمالهم یعنى اسرفوا بالآثام على انفسهم. و قرأ ابو جعفر: «مفْرطون» بکسر الراء و التشدید اى مضیعون امر الله.
«تالله لقدْ أرْسلْنا» یعنى رسلا الى اممها، «منْ قبْلک» کما ارسلناک الى امتک بالدعاء الى توحید الله، «فزین لهم الشیْطان أعْمالهمْ» الخبیثة و ما کانوا علیه من الکفر بالله حتى کذبوا رسلهم، «فهو ولیهم الْیوْم» اى قرینهم یتولى اغوائهم و یتبرأ منهم فى القیامة، «و لهمْ عذاب ألیم» عذاب النار فى الآخرة. و قیل «فهو ولیهم الْیوْم» یعنى یوم القیامة و اطلق اسم الیوم لشهرته.
«و ما أنْزلْنا علیْک» یا محمد، «الْکتاب» یعنى القرآن، «إلا لتبین لهم» للناس، «الذی اخْتلفوا فیه» اى لتبین لهم الحق من الباطل. و قیل لتبین للمشرکین ما ذهبوا فیه الى خلاف ما یذهب المسلمون فیقوم الحجة علیهم ببیانک، «و هدى و رحْمة» نصب معطوف على موضع اللام لانه المفعول له، اى ما انزلناه علیک الا للهدایة و الرحمة.
«و الله أنْزل من السماء ماء» یعنى المطر، «فأحْیا به الْأرْض بعْد موْتها» اى انبت فیها من کل انواع النبات بعد یبسها و جدوبتها، «إن فی ذلک لآیة لقوْم یسْمعون» سمع القلوب لا سمع الآذان.
«و إن لکمْ فی الْأنْعام لعبْرة» اى دلالة و علامة على قدرة الله و وحدانیته یعبر بها من الجهل الى العلم. و قیل العبرة ادراک الغائب فى الشاهد، «نسْقیکمْ» قرأ نافع و ابن عامر و ابو بکر و یعقوب بفتح النون و الباقون بضم النون و هما بمعنى واحد، یقال سقیته و اسقیته بمعنى. قال الخلیل: سقیته اذا ناولته فشرب و اسقیته جعلت له سقیا، و الانعام لفظه لفظ جمع و هو اسم للجنس بمعنى النعم فیذکر و یونث، یقال هو الانعام و هى الانعام، فقال تعالى: «مما فی بطونه» و فى موضع آخر: «مما فی بطونها»، «منْ بیْن فرْث و دم لبنا» اى الانعام تعتلف الحشیش و الخضر فجعل الله بعضه دما و بعضه فرثا و یحیل بعض الدم الاحمر لبنا ابیض،«خالصا» صافیا من نتنه و لونه حلوا دسما. و قیل اذا استقر العلف فى بطنها طبخته فاستحال اعلاه دما و اوسطه لبنا و اسفله فرثا فیجرى الکبد الدم الى العرق و اللبن الى الضرع و یبقى الفرث ثم ینحدر و فى ذلک عبرة لمن اعتبر، «سائغا للشاربین» یسوغ فى حلق من تناوله. قال ابن جریر: لم یغص احد باللبن قط، و قیل سائغا حلالا، و قیل لا تعافه النفس و ان خرج من بین الدم و الفرث.
«و منْ ثمرات النخیل و الْأعْناب» اى و ان لکم مما یخرجه الله لکم من ثمرات النخیل و الاعناب عبرا و آیات لانکم، «تتخذون» من ذلک، «سکرا و رزْقا حسنا» و التقدیر و من ثمرات النخیل و الاعناب شىء تتخذون منه سکرا، فالهاء فى قوله «منْه» تعود الى الشىء و هو محذوف و السکر الخمر. و قیل نزلت قبل تحریم الخمر، و الرزق الحسن التمر و الزبیب و الدبس و الخل، و قیل السکر الطعم. قال الراجز: جعلت اغراض کرام سکرا، اى طعما، فیکون المعنى تصنعون منه طعما یعنى الخل و رزقا حسنا یعنى الحلاوة. قال ابو عبید: السکر الخل و الرزق الحسن ما هو خیر من الخل، و قیل السکر ما یسد الجوع مشتق من قولهم سکرت النهر اى سددته. قال ابن بحر: السکر المسکر، قال و اضاف الى نفسه سقى اللبن و اضاف الى العباد اتخاذا السکر و هو ادخارهم لذلک حتى یصیر سکرا، قال و هذا انکار من الله علیهم و تقدیره أ تتخذون منه سکرا و یرزقکم الله رزقا حسنا، «إن فی ذلک لآیة لقوْم یعْقلون» هذا تحریض من الله للعاقل لیتأمل فى الآیات.